लेट्यूस उत्पादन कसे घ्यावे

लेट्यूस म्हणजे काय? लेट्यूसही एक पाश्चिमात्य देशांत काही भाज्या न शिजविता कच्च्याच खाण्याचा प्रकार आहे. अशा भाज्यांना सॅलेड पिके म्हणतात. अशा कच्च्या भाज्या खाणे प्रकृतीला फारच हितकारक आहे. यांपैकीच लेट्यूस हे पीक आहे.

लेट्यूस ही पालेभाजी अमेरिका, युरोपीयन राष्ट्रे या देशांतून अत्यंत लोकप्रिय आहे. आपल्याकडे या भाजीचा फारसा प्रसार झालेला नाही. मोठ्या शहराच्या आसपास मर्यादित प्रमाणात स्थानिक गिऱ्हाइकांसाठी या भाजीची लागवड केली जाते.

लेट्यूस भाज्याचे महत्त्व

लेट्यूस ही इतर पालेभाज्यांसारखेच या भाजीमध्येसुद्धा भरपूर पोषक अन्नघटक आहेत. जीवनसत्त्व ‘अ’ साबेतच या पालेभाज्यांत प्रथिने तसेच खनिजे जसे – चुना, लोह, इत्यादी भरपूर प्रमाणात आहेत. विशेषत: ही भाजी कच्चीच सॅलड म्हणून पाश्चात्त्य देशात मोठ्या प्रमाणावर खातात तसेच याची शिजवून भाजीही करतात. लेट्यूस या पालेभाजी सुट्ट्या पानांचा किंवा पानाच्या गड्यांचा (पान कोबीसारख्या) किंवा देठांचा भाग कच्चा (सॅलड) खाण्यासाठी वापर करतात. भारतात लेट्यूस पिकाचा तितकासा प्रसार झाला नाही. हळूहळू त्याचे महत्त्व पटून बहुतेक राज्यांतून मर्यादित स्वरूपात मोठ्या शहरांच्या परिसरात लेट्यूस ही भाजी लावतात.

लेट्यूस हवामान आणि जमीन कशी असावे ?

लेट्यूस कोबीवर्गीय पिकांसारखीच थंड हवामानात येते. 13 ते 16 अंश सेल्सिअस तापमान लेट्यूस या पिकाला चांगले मानवते. यापेक्षा उष्ण व कोरड्या हवामानात पानांची प्रत वाईट होऊन ती कडवट होतात. आणि पीक फुलावर लवकर येते. चांगला निचरा होणाऱ्या, मध्यम व हलक्या माळरानाच्या जमिनीत हे पीक चांगले येते. हलक्या जमिनीत सेंद्रिय खताचा चांगला पुरवठा करावा लागतो. या पिकासाठी जमिनीचा सामू 5.5 ते 6.7 असणे योग्य आहे.

लेट्यूसचे उन्नत वाण कोणते ?

लेट्यूस या पिकाच्या निरनिराळ्या प्रकारांमध्ये गड्याचा प्रकार, पानांचा प्रकार, सरळ वाढणारा रोमेन प्रकार आणि खोडाचा प्रकार असे चार प्रकार आहेत.

अ) गड्डयाचा गट : या गटात कोबीसारखे गड्डे तयार होतात. त्यामुळे एका काढणीतच पान किंवा फुलकोबीसारखा गड्डा काढून घेतात. बाहेरच्या देशात विकसित केलेल्या आणि भारतीय कृषि अनुसंधान संस्था, नवी दिल्ली, यांनी भारतात लागवडीसाठी शिफारस केलेल्या जाती पुढीलप्रमाणे आहेत.

1) ग्रेट लेक : ही गड्डा प्रकारातील जात आहे. गड्डा घट्ट आणि मोठा असतो. पाने हिरवी असतात. बाहेरच्या पानांवर फोडासारखे उंचवटे असतात. शेंडा करपणे (टिपबर्न) द्यावे. हेक्टरी 50 ते 80 किलो नत्र, 25 ते 50 किलो स्फुरद तर 50 ते 60 किलो पालाश द्यावे. तसेच लागवडीच्या वेळी संपूर्ण स्फुरद, पालाश आणि अर्धे नत्र द्यावे; तर नत्राचा निम्मा हप्ता नंतर 1 महिन्याने द्यावा. या पिकाला 12 ते 15 दिवसांच्या अंतराने पाणी द्यावे. उन्हे तापू लागल्यास लवकर लवकर पाणी द्यावे. सुरुवातीला हलक्या खुरपण्या देऊन तण काढावे व भर द्यावी. या रोगाला ही जात कमी बळी पडते. पण यावर भुरी रोगाचा प्रादुर्भाव होतो. उत्पादन 65 क्विंटल हेक्टरी तर बियाण्याचे हेक्टरी 1-2 क्विंटल उत्पादन येते.

2) इंपीरियल : या वाणामध्ये गड्डा मध्यम आकाराचा व घट्ट असून तो बाहेरील पानांनी बराचसा झाकला जातो. पानांवर फोडासारखे उंचवटे असतात. ही जात अधिक तापमानात तग धरू शकते.

ब) सुट्या पानांचा गट : या गटात पाने लांबट व झाडावर सुटी (वेगवेगळी) आलेली असतात. ही पानेच खुडून विक्रीला पाठवितात. पानांची तोडणी एकापेक्षा जास्त वेळा होऊ शकते. या गटातील आपल्याकडे लागवडीसाठी शिफारस केलेल्या जाती.

1) स्लोबोल्ट : ही सुट्या पानांची किंवा बिन गड्ड्यांची जात आहे. पाने रुंद असून कडा झालरी सारख्या दिसतात. पानांचा रंग पोपटी असतो. ही जात लवकर फुलावर येत नाही, त्यामुळे परसबागेत (किचन गार्डन) लावण्यासाठी उत्तम आहे.

2) चायनीज यलो : ही सुट्या पानांची लवकर येणारी जात असून पाने फिकट हिरवी, कुरकुरीत आणि कोवळी असतात. ही लवकर येणारी व भरपूर उत्पन्न देणारी पांढऱ्या बियांची जात आहे. उत्पन्न 60-65 क्विंटल प्रति हेक्टर आणि बियाण्याचे उत्पन्न हेक्टरी 2 क्विंटल येते.

लेट्यूस लागवडीचा हंगाम

लेट्यूस हे पीक थंड हवामानात येणारे असल्यामुळे बियांची पेरणी सप्टेंबर-ऑक्टोबर मध्ये गादीवाफ्यावर करून 4 ते 5 आठवड्यांनी रोपांची पुनर्लागवड करावी. रोपांना रोपवाटिकेत नियमित पाणी आणि खते द्यावीत.

लेट्यूस बियाण्याचे प्रमाण किती असावे?

1 हेक्टर लागवडीसाठी लेट्यूसचे 500 ग्रॅम बी लागते. आवश्यकतेनुसार 600 ग्रॅम बी वापरावे.

लेट्यूस लागवड करण्याची पद्धती

लेट्यूस लागवडीपूर्वी शेत नांगरून, वखरून भुसभुशीत झाल्यावर त्याला सेंद्रिय खते आणि पाणी देऊन वाफसा आल्यावर दुसऱ्या दिवशी लेट्यूसची लागवड 30-45 सेंमी. अंतरावर ओळीत करावी. दोन ओळींत 60 सेंमी. अंतर ठेवावे. यानुसार लेट्यूस पिकाची लागवड करावी.

लेट्यूस खते आणि पाणी व्यवस्थापन कसे करावे?

लेट्यूस पिकाला मशागतीच्या वेळी 20-30 टन सेंद्रिय (शेणखत) खत जमिनीत चांगले मिसळूनएक हेक्टर लागवडीसाठी लेट्यूसचे 500 ग्रॅम बी लागते. लागवडीअगोदर 20 ते 30 टन सेंद्रिय खत (शेणखत) द्यावे. तर वरखते म्हणून 50 ते 80 किलो नत्र, 25 ते 50 किलो स्फूरद आणि 50-60 किलो पालाश द्यावे. पूर्ण पालाश व स्फुरद आणि निम्मे नत्र लागवडीच्या वेळी तर राहिलेला नत्र 30 दिवसांनी द्यावा. पाणी 10-12 दिवसाच्या अंतराने नियमित द्यावे. खुरपणी करून उपद्रवी तण काढावे.

लेट्यूस महत्त्वाच्या किडी, रोग आणि त्यांचे नियंत्रण कसे करावे ?

लेट्यूस या पिकावर काही किडींचा जसे मावा, तुडतुडे आणि पाने पोखरणारी अळी (लीफ मायनर) यांचा प्रादुर्भाव होतो. यासाठी मॅलॅथिऑन 20 मिली. 10 लीटर पाणी या प्रमाणात फवारावे. औषध फवारल्यावर 8-10 दिवसांनी काढणी करावी.लेट्यूस या पिकावर पुढील रोग येतात.

1) स्लायमी सॉफ्ट रॉट : यात पानांवर तेलकट, फुगीर, सडके डाग दिसतात. नंतर ते तपकिरी होऊन सर्वत्र पसरतात आणि तेलकट बुळबुळीत वाटतात.

उपाय : जमिनीत बेताचा ओलावा ठेवल्यास हा रोग आटोक्यात राहतो.

2) केवडा (डाऊनी मिल्ड्यू) : यात पानांच्या खालच्या भागात केवड्यासारखी पांढरी वाढ झालेली दिसते. पानांच्या वर फिक्कट पिवळे चट्टे दिसतात. नंतर पाने पिवळी पडून वाळतात.

उपाय : डायथेन एम – 45 या औषधाची 10 लीटरला 25 ग्रॅमप्रमाणे फवारणी द्यावी किंवा बोर्डो मिश्रण (2:2:50) फवारावे.

3) मोझॅक : हा विषाणुजन्य रोग रोपवाटिकेत दिसून येतो. पानांच्या कडा किंचित आतल्या बाजूस वळलेल्या तसेच पानांवर पिवळे-हिरवे चट्टे दिसतात व रोपे पिवळी पडतात.

टीप : पीक संरक्षणासाठी कीटकनाशकांचा वापर करावयाचा असल्यास खात्रीशीर व शिफारशीत औषधांचा वापर करावा, कोणत्याही बंदी घातलेल्या औषधांचा वापर करू नये. त्याचे वाईट परिणाम पिकांवर होऊ शकतता.

लेट्यूसची काढणी कशी करावी?

लेट्यूसच्या पानांसाठी लावलेल्या जातींची पाने पूर्ण वाढलेली पण कोवळी असतानाच काढावीत. पानांचे 2-3 तोडे घ्यावे. गड्डयांच्या जातीमध्ये मात्र गड्डा पूर्ण वाढीचा झाल्यावरच तो काढतात. काढताना बाहेरच्या पानांना इजा होणार नाही ही काळजी घ्यावी. कारण ती फारच लुसलुशीत असतात. लेट्यूसच्या सुट्या पानांच्या लेटेस्ट जातींमध्ये 50 दिवसांनी पानांची काढणी करतात.

लेट्यूसचे उत्पादन किती मिळते ?

लेट्यूसचे हेक्टरी सरासरी 100 ते 140 क्विंटल उत्पादन मिळते. परंतु योग्य व्यवस्थापन व सुधारित तंत्रज्ञानाचा अवलंब केल्यास लेट्यूस उत्पादनात वाढ झाल्याचे दिसून येते.

लेट्यूसची विक्री व्यवस्थापन कसे करावे ?

लेट्यूसची काढणीनंतर त्वरित विक्रीसाठी पाठवावे. लेट्यूसच्यापानांची काढणी 50 दिवसांनी सुरू करावी तर गड्डा लेट्यूस 100-120 दिवसांनी काढतात.झाडाची कापणी जमिनीलगत करतात. म्हणजे सर्व पाने एकत्रित राहतात. त्यांच्या जुड्या बांधून विक्रीला पाठवितात. 0° अंश सेल्सिअस उष्णतामानावर आणि 90-95 टक्के आर्द्रता (ह्युमिडीटी) असणाऱ्या शीतगृहात 2-3 महिने लेट्यूस साठवून ठेवता येते.

लेट्यूस बीजोत्पादन कसे करावे ?

लेट्यूस हे स्वपराग सिंचित (सेल्फ पॉलिनेटेड) पीक आहे. याच्या पायाभूत बीजोत्पादनासाठी 50 मीटर तर प्रमाणित बियाण्यासाठी 10 मीटर अंतर दोन जातींत ठेवावे. भाजीसारख्याच पद्धतीने बीजोत्पादनच घेता येते. गड्डे धरणाऱ्या जातीमध्ये गड्डयांना थोडे कापावे लागते किंवा हातांनी वरची पाने काढावी लागतात म्हणजे फुलांचे सोट बाहेर पडतात. फळ – बोंड विटकरी रंगाचे (ब्राऊन) होते, तेव्हा बी काढावे. गड्डयांच्या जाती 100-125 किलो बियाण्याचे उत्पादन देतात तर सुट्ट्या पानांच्या जातींपासून अधिक म्हणजे 4-5 क्विंटल हेक्टरी बी मिळते.

डॉ. योगेश सुमठाणे, (Scientist Forest Products and Utilization BUAT, Banda), Mob.No. 8806217979

लेट्यूस उत्पादन कसे घ्यावे हा लेख आपणास आवडला असल्यास जास्तीत जास्त शेतकरी बांधवापर्यंत शेअर करावा. नवीन पोस्टची चालू अप्डेट ई-मेल किंवा Push Notification द्वारे मिळविण्यासाठी Modern Agrotech ला सब्सक्राईब करावे.